بناي «ايا صوفيه» در ميدان «سلطان احمد» استانبول در تركيه، يكي از بزرگ‌ترين اثرهاي تاريخي دوران بيزانس است و در زمان كنستانتينوس اول بنا شد كه به مدت ۹۱۶ سال به عنوان كليسا و به مدت ۴۸۱ سال در دوران عثماني‌ها به عنوان مسجد فعال بود. اين بناي تاريخي به دستور آتاتورك در سال ۱۹۳۵ به موزه تبديل و در خدمت صنعت توريسم قرار گرفت!
نامگذاري
اين بنا نخست «مِگاله اِكلسيا» – كليساي بزرگ – نام گرفت، ولى بعدها به «ثئاسوفيا» يعنى «حكمت مقدس» تغيير نام يافت، اما تا سده‌ي ۵ ميلادي، مردم به آن «سوفيا» مى‌گفتند.
رفته‌رفته اين كليسا به سانتاسوفيا و يا سانكتا سوفيا شهرت پيدا كرد كه به همان معنى حكمت مقدس است و يوناني‌ها آن را «هاگيا سوفيا» يا «آگيا سوفيا» مى‌ناميدند. پس از فتح استانبول، ترك‌ها با تغيير اندكى نام اين كليسا را «اياصوفيه» خواندند.
دوره اول: اياصوفيه قبل از فتح استانبول
نخستين بناي اياصوفيه را به امپراتور كنستانتين اول (۳۳۷م) نسبت مى‌دهند ولى در آثار مورخان نزديك به عصر اين امپراتور، به چنين موضوعى اشاره نشده است و بررسي‌هاي اخير نشان مى‌دهد كه كليساي اياصوفيه از طرف كنستانتين دوم (۳۶۱م) به افتخار پيروزي پدرش كنستانتين اول بر ليكينيوس احداث شده، و در ۱۵ فوريه ۳۶۰ براي عبادت عموم افتتاح گرديده. در ۲۰ ژوئن ۴۰۴ آشوب بزرگى در قسطنطنيه پديد آمد و بخشى از اياصوفيه در حريق سوخت. در نتيجه بناي اياصوفيه مجددا به دست حكومت بعدي، ساخته و در سال ۴۱۵ ميلادي دوباره افتتاح شد.
ولي باز اين كليسا در حريق ديگري كه در شب ۱۳ ژانويه ۵۳۲ پديد آمد به دنبال يك شورش عليه دولت آتش گرفت. حدود ۶ هفته پس از حريق، امپراتور يوستى نيانوس تصميم گرفت كليسايى به مراتب بزرگ‌تر و باشكوه‌تر بر ويرانه‌هاي كليساي قبلى بنا كند و به همين سبب، از معماران مشهور عصر خود، آنتميوس ترالسى و ايسيدُروس ملطى خواست كليساي جديد را طوري بسازند كه در برابر آتش‌سوزي و زمين‌لرزه مقاوم باشد. كار تعمير در ۲۳ فوريه ۵۳۲ آغاز شد. به فرمان امپراتور با ارزش‌ترين مصالح ساختمانى را از نواحى مختلف تهيه كردند. سرانجام، در ۲۷ دسامبر ۵۳۷ با كار ۱۰ هزار كارگر در طول ۵ سال و تحت نظر ۱۰۰ استادكار، كليساي جديد اياصوفيه طى مراسم باشكوهى افتتاح شد. ولي بر اثر زلزله در سال ۵۸۸، گنبد كليسا فرو ريخت و بالاخره در سال ۵۶۳ گنبدش ساخته شد.
قابل ذكر است امپراتوران بيزانس در اين كليسا مراسم تاج‌گذاري برپا مى‌كرده‌اند و به سبب احترامى كه داشت، پناهگاه مجرمان نيز به شمار مى‌آمده است.
از اين بنا به مدت ۹۱۶ سال به عنوان كليسا استفاده ميشد.
دوره دوم: اياصوفيه پس از فتح استانبول
اين كليسا چون در سال ۱۴۵۳ به تصرف تركان عثماني در آمد آثار مسيحيت آن را محو كردند و آن را به صورت مسجد در آوردند به مدت ۴۸۱ سال در دوران عثماني‌ها فعال بود. (سلطان محمد در همان روز فتح استانبول فرمان تبديل كليساي اياصوفيه را به مسجد صادر كرد.) و سه روز پس از فتح استانبول، ضمن برپا داشتن مراسم نماز جمعه در اياصوفيه، به امامت آق شمس‌الدين، خطبه به نام پادشاه فاتح عثمانى خوانده شد.
(در وقف‌نامه‌هاي فاتح كه نسخه‌هاي مختلف آن تا امروز باقى مانده، نام اياصوفيه، «الجامع الكبير العتيق» آمده است). اين اتفاق در سال ۸۷۵ هجرى (۱۴۵۳ميلادى) رخ داد. به دستور سلطان يك گلدسته‌ى چوبى در قسمت جنوبى نيم گنبد غربى و نيز يك محراب در اين مسجد ساخته شد. بعدها در زمان سلطان سليمان قانونى، به علت نامناسب بودن نقاشي‌ها و تزيينات داخل اياصوفيه، روي آنها را با گچ پوشاندند.
در زمان سلطان بايزيد دوم دومين مناره اياصوفيه از آجر ساخته شد. و گنبد بزرگى نيز بر فراز آن ساخته شد.
سلطان سليم دوم يكى از پادشاهان عثمانى است كه توجه و علاقه بسياري به مسجد اياصوفيه نشان داده. در آغاز سلطنت او، بناي مسجد در نتيجه‌ي عدم توجه وضع نيمه مخروبه‌اي پيدا كرده بود. وي به معمار سنان دستور داد تا خرابي‌ها را تعمير كند. خانه‌هايى كه بناي اياصوفيه را در محاصره‌ي خود گرفته بودند، تخريب گرديد و ديوارها با تعبيه پايه‌ها و شمع‌ها محكم شد و يك مناره آجري جاي مناره چوبى را گرفت.
در اوايل سلطنت سلطان مراد سوم كار تعميرات و بازسازي اياصوفيه به پايان رسيد و اين پادشاه تغييراتى نيز در داخل مسجد ايجاد كرد و به تزيينات داخلى آن افزود.
از نيمه‌ي دوم سده‌ي ۱۰ق/۱۶م به بعد، در گورستان متصل به آن، ساختن مقبره‌هايى براي سلاطين عثمانى آغاز شد.
در زمان سلطان مراد چهارم، آياتى از قرآن كريم به خط بچاقجى‌‌زاده مصطفى چلبى زينت‌بخش ديوارهاي مسجد اياصوفيه شد. علاوه بر آن، لوحه‌هاي عظيمى به شكل مربع مستطيل با نام خلفاي راشدين كه توسط خطاط معروف تكنجى‌زاده ابراهيم افندي نوشته شده بود، بر بالاي ديوارها نصب شد. اين لوحه‌ها در زمان سلطان عبدالمجيد با الواح مدور بزرگى به خط جلى خطاط قاضى عسكر مصطفى عزت افندي، تعويض شد.
سلطان محمود اول، تعميرات فراوانى در مسجد اياصوفيه صورت داد، ولى گفته مى‌شود كه روي بقاياي موزاييك‌هاي دوره بيزانس در اين تعميرات با گچ پوشانده شده است.
وي علاوه بر تعميرات، يك شادروان (وضوگاه) زيبا و چند بناي ديگر در آنجا ساخت؛ مهمترين آنها كتابخانه‌ي باشكوهى است كه از نظر هنر معماري و تزيينى داراي ارزش فراوانى است. اين كتابخانه ۳۰۰ هزار جلد كتاب در خود داشته است.
قفسه‌هاي صدف‌‌نشان و ديوارهاي كاشى‌كاري آن از شاهكارهاي هنري قرن ۱۸م تركيه شمرده مى‌شود.
پس از سلطان مراد چهارم، چندان توجهى به تعمير و نگهداري مسجد اياصوفيه نشد. در زمان سلطان عبدالمجيد تعميرات اساسى بنا، در سال‌هاي ۱۸۴۷-۱۸۴۹م به سرپرستى معمار اتريشى «فوستاتي» صورت گرفت و بيشتر تزيينات داخلى تجديد و يا تعمير شد. موزائيك‌هاي دوران بيزانس را نيز از زير پوشش گچ بيرون آوردند. سلطان مايل بود كه موزائيك‌ها به همان صورت باقى بماند، ولى به علت مخالفت‌هايى كه ابراز شد، دستور داد دوباره روي آنها را بپوشانند. پس از پايان تعميرات، مسجد اياصوفيه بار ديگر در اولين جمعه‌ي ماه رمضان ۱۲۶۵ق/ژوئيه ۱۸۴۹م طى مراسم با شكوهى بر روي مردم گشوده شد. اياصوفيه در زلزله شديد ۱۰ ژوئيه ۱۸۹۴ دچار صدمات بسياري شد؛ از جمله قطعات بزرگى از موزائيك‌هاي گچ‌پوش، نيم‌‌گنبدها و سرستونها فرو ريخت و به همين علت مسجد مدتى طولانى بسته ماند.
دوره سوم: پس از تشكيل دولت جمهوري تركيه:
در سال ۱۹۲۶م/ ۱۳۰۵ش تعميرات ضروري در سرسراهاي فوقانى، گنبد اصلى و يكى از پايه‌ها به عمل آمد. در اين ميان با پيشنهاد آتاتورك در ۱۹۳۴م/۱۳۱۳ش مسجد اياصوفيه به موزه تبديل شد و در اول فوريه ۱۹۳۵ به طور رسمى افتتاح گرديد. كمى بعد فرش‌هاي مسجد را جمع كردند و لوحه‌هاي مدور نام خدا و حضرت رسول(ص) و خلفاي راشدين و امام‌حسن و امام‌حسين (ع) را پايين آوردند، تا حالت روحانى اين معبد كهن به حال و هواي موزه تبديل شود؛ ولى هنگامى كه مى‌خواستند لوحه‌ها را براي استفاده در ديگر مساجد استانبول از آنجا بيرون ببرند، به علت بزرگى بيش از حد، از هيچ‌‌كدام از درهاي اياصوفيه ممكن نشد. ناچار آنها را روي هم چيده و در گوشه‌اي انبار كردند. مدتى بعد، در ۱۹۴۹م/۱۳۲۸ش بار ديگر اين لوحه‌ها از ديوارهاي اياصوفيه آويخته شد.
ساختار بنا
در بناي اياصوفيه تدبير هوشمندانه‌اي براي هماهنگى طاق‌ها و ستون‌ها به كار رفته است. ۴ ستون عظيم از سنگ خاراي مصري، شبيه پاي فيل، ۴ طاق بالا را نگاهداشته، و گنبد بر روي آنها آرميده است. در ساقه گنبد، حلقه‌اي از ۴۰ پنجره نزديك به هم قرار گرفته، كه نور از آنها به درون مى‌تابد.
ژرفاي گنبد ۱۸ متر و بلندي گنبد ۵۶ متر از سطح زمين است و قطر آن ۳۳ متر است كه پشت‌بند آن دو نيم گنبد است. كه خود در هر پهلو بر يك تورفتگي ستون‌دار كوچك قرار دارند. در طرفين فضاي بسيار بزرگ مركزي، با گنبدي به بلندي ۵۶ متر از كف دو طبقه، راهه جانبي قرار دارد كه بار گنبد را منتقل مي‌كند به قوس‌هاي عظيمي كه سينه سردرهايي پر پنجره را در بر گرفته است. رديف ديگري از پنجره در پائين و دور تا دور گنبد قرار دارد.
اين بنا مجموعاً ۱۰۷ ستون و ۹ در دارد؛ بزرگ‌ترين آنها در ِ وسطى است با چارچوب برنزي و قاب مرمر كه مخصوص ورود امپراتور بود.
بنا كلاً از آجر ساخته شده، و با مرمر پوشانده شده. ديوارهاى آن با معرق‌‌هاى آجين شده به سنگ‌‌هاى قيمتى تزيين يافته است. در تزيينات بناى آن، از فلزات گران‌بهاى منتسب به هنر بيزانسى استفاده شده است. ستون‌هاى مرمرين اين بنا از معبد «آرتميس» و نيز از نقاط مختلف دنيا به آنجا آورده شده است. در حياط داخلى، فواره‌هايى براي وضو قرار دارد. در زوايه‌ى جنوبى مسجد به جاى‌گلدسته‌اى از جنس سنگ، گلدسته‌اى آجرين بنا گرديده است.
موزاييك‌ها و تزيينات داخلى اياصوفيه نيز از اهميت بسياري برخوردار است. از تزيينات بى‌نظير اين بنا در منابع قديمى با ستايش فراوان ياد شده است. از زيباترين بخش‌هاي اين بنا، تزيينات اياصوفيه و موزاييك‌هاي بيزانسى آن است. در ميان آنها قطعات و تابلوهاي ساخته شده از طلا، نقره، مرمر و سفال لعاب‌دار رنگارنگ ديده مى‌شود. تابلوهاي موزاييك اياصوفيه را مى‌توان بر سطح داخلى نيم گنبدها، ديوارها، طاق‌ها و رواق‌ها و بر سردر ويژه‌ي امپراتور و … ديد.
بر اثر ويراني‌ها و تعميرات پى در پى، بخشى از موزاييك‌هاي اياصوفيه از ميان رفته است؛ از جمله تابلوي موزاييك تصوير حضرت عيسى مسيح(ع) كه در ۱۳۵۵م آن را بر سطح داخلى گنبد ساخته بوده. اين اثر گويا تا ميانه سده ۱۷م نيز بر جاي بود و در زمان سلطان عبدالمجيد، قاضى عسكر عزت افندي با نوشتن آياتى از سوره نور آن را پوشانده است.
همچنين بخش‌هاى برنزى به كار رفته در قسمت جنوبى كتابخانه آثار هنرى نفيسى به شمار مى‌آيد. ديوارهاى اين بخش را تخته سنگ‌‌هاى ارزشمند و گران‌‌قيمتى پوشانده كه قدمت آن به قرن چهاردهم ميلادى باز مى‌گردد.
شكوه و زيبايى اياصوفيه پيوسته توجه جهانگردان را به خود جلب كرده است؛ امروزه نيز از مراكز مهم جهانگردي دنيا و از منابع بزرگ درآمد دولت تركيه به شمار مى‌رود.
